Konstituciyalıq (недо)reforma #2

Bunnan aldınǵı postta Ózbekstanda ámelge asırılajaq konstituciyalıq reformalar haqqında óz pikirlerimdi keltirip ótken edim. Usınıń menen bul tema jabıldı dep oylasam, joq, qaytadan bul temanı qozǵawǵa sebep payda boldı.

Ulıwma alǵanda, bul reformalar boyınsha heshqanday tań qalarlıq jańalıq joq, sol ápiwayı avtoritar mámleketlerdegi sıyaqlı tek ǵana “atına” islenip atırǵan “reforma”. Mámleketti real demokratiyaǵa jetelewshi usınıslar joq dep biymálel ayta alamız.

Aldınǵı maqalada sóz etkenim, 90-statyaǵa tiymey-aq, jańa konstituciyanı qabıl etip, “обнуление”ni hesh bolmasa qaǵazda bolsa da, shıraylı etip qoya ma dep oylaǵan edim. Yaq, bular tuwrı “kolxozsha” jol menen, 90-statyanı da ózgertiwden qaytpaptı. Yaqshı, bul, báribir, sońında ekinshi dárejeli másele bolıp shıqtı.

Kútilmegende bul “reforma” Qaraqalpaqstannıń statusına da sezilerli dárejede ózgeris kirgizeyin dep turǵan qusaydı. Konstituciyanıń Qaraqalpaqstan Respublikasına arnalǵan XVII babına, meniń oyımsha, fundamental ózgerisler kirgiziw boyınsha usınıslar bolǵan. Onıń detalların álleqashan esitken shıǵarsız, sonlıqtan tákirarlap otırmayman (eger xabarıńız bolmasa, makan.uz‘dı qarasańız boladı).

Eger bul bildirilgen usınıslar házirgi halında qabıl etilse, Qaraqalpaqstandı kartadan óshirip taslay bersek te boladı. Óytkeni, Qaraqalpaqstannıń de fakto, álleqashan wálayattan parqı qalmaǵan, biraq de yure, hesh bolmasa qaǵazda elege shekem óz statusına iye. Bul statustan ayrılıwı onı basqa wálayatlar menen bir qatarǵa qosıp qoyadı.

Bul usınıslar nelikten hám qay jerden shıqqanlıǵın oylap kóreyik. Konstituciyaǵa usınıslardı jıynaw, tiykarınan, meningkonstitutsiyam.uz saytı arqalı alıp barıldı. Túsiniwimshe, ol jerde qálegen puqara ózi maqul dep bilgen usınısın qaldıra aladı. Bul jaqsı niyetler menen qılınǵan is bolıwı múmkin, biraq kópshilikke bunday huqıq beriledi eken, hárbir usınıs jaqsılap analiz etiliwi hám sintez qılınıwı zárúr. Sebebi, adamlardıń oy-órisi, bilim dárejesi, kóz qarasları birdey emes, hár qıylı. Sonday-aq, bir adamnıń berip atırǵan usınısı hámme waqıt hám pútkil mámlekettiń puqaralarına paydalı boladı degendi ańlatpaydı.

Qaraqalpaqstannıń statusın ózgertiw haqqındaǵı usınıs qay jerden kelgen degen soraw kópshilikke qızıq shıǵar. Ideya boyınsha, joqarıda kórsetilgen saytta kimdur bul usınıstı qaldırǵan bolıwı kerek. Lekin, bunday úlken siyasiy áhmiyetke iye usınıstı kim qaldırǵan eken? Qaraqalpaqstanda jasawshılar bunday usınıstı beriwine meniń gúmanım bar. Bunnan kelip shıǵadı, usınıs basqa regionda jasawshı puqaradan kelgen bolıwı itimallılıǵı joqarı.

Lekin, basqa jerde jasaytuǵın adam ózge regionnıń statusına ózgeris kirgiziliwin talap etiwi qanshelli dárejede durıs? Analogiya retinde (bálkim, onsha uqsas emes shıǵar), men “Buxara hám Samarqand wálayatlarında tájik milletine tiyisli puqaralar kóp, sonlıqtan bul regionlar Tájikstan Respublikası quramına kirsin” dep usınıs etkendey gáp bolıp atır-da. Sol sebepli, bunday geosiyasiy máselelerdi puqaralar kótergen jaǵdayda da, bunı kórip shıǵıwshılar puqtalıq penen, hár tárepleme oylawı lazım edi.

Meniń oyımsha, jáne de mámleket dúzilisine baylanıslı bildirilgen bunday pikirler ápiwayı xalıq tárepinen shıǵıw itimallılıǵı oǵada az, shıqqan jaǵdayda da, mámleket onıń menen razı bolmasa, biymálel, “ótkerip” jibere aladı. Demek, bul, biz sóz etip otırǵan usınıstıń “joqarıdan” jiberilgen bolıwı itimallılıǵı joqarı.

Endi soraw, bunnan maqset ne edi ózi: bul máseledegi adamlardıń dáslepki reakciyasın kóriw me? Eger xalıq bunı úndemesten ótkizip jibergende, hesh nárse bolmaǵanday, ózgerislerdi qabıllap kete berer me edi? Endi bolsa xalıqtıń narazılıǵın kórip, artqa sheginer me eken yamasa “repressiv mashinanı” iske qosa ma?

Meniń hayran qalatuǵınım, “неужели” eki qádem aldını kóre alatuǵın professional siyasatshı/másláhátshiler tabılmaǵan bolsa. Men Qaraqalpaqstanda jasawshılardıń basqa regionlarǵa salıstırǵanda rus tilin biliw dárejesi joqarı dep esaplayman (bul subyektiv pikir, fakt kórsete almayman), qalalarda ekiniń birinde sputnik antennaları yamasa kabelli televidenie tabıladı hám olar arqalı, tiykarınan, rus tilindegi telekanallar kórilip barıladı. Tilekke qarsı, bul basım kópshilik turǵınlar Rossiyanıń házirgi húkimeti propagandasına isenedi degen gáp.

Endi, erteń bul jaqtaǵı narazılıqlardı esitip, “kósheniń arǵı basındaǵı úlken aǵa” óz mápi ushın, qandayda bir bılǵasıqlardı shólkemlestiriwdi oylap qalsa, informaciyalıq maydan tolıǵı menen olardiki boladı ǵoy. Propaganda mashinasın Gitlerdikinen qalıspaytuǵın dárejege jetkergen qarsılas penen sizler ózlerińizdiń jalǵanlarıńız “shıńı” arqalı báseki qılajaqsız ba?

Streyzand effekti degen sociallıq qubılıs bar. Bul háreketlerińiz benen tap sol effektke eristińiz. Ómirinde konstituciyanı ashıp kórmegen adamlar da házir XVII baptı iship alǵanı anıq. Qaraqalpaqstan ǵárezsizligi uzaq keleshektegi nárse dep yamasa ol haqqında ulıwma oylamay júrgen adamlar da házir bul haqqında oylap baslaǵan bolsa, hayran bolmas edim.

Qaraqalpaqstan xalqı tárepinen “saylanǵan” Oliy Májlis, Joqarǵı Keńes deputatları hám senatorları! Kópshiligińiz, bálkim, insan retinde jaqsı adam shıǵarsız, biraq deputat hám senator retindegi bahańız — “2”. Jurtqa bir tiyinlik paydańız joq ekenligin, meyli, qabıl ettik, lekin hesh bolmaǵanda zıyanǵa islemeń. “Молчание — знак согласия” degen gápti umıtpań, elege shekem úndemey otırsız ba, demek, sizler bul sheshimdi qollap-quwatlap otırsız. Azmaz bolsa da, arıńız bolǵanında, mandatıńızdı álleqashan tapsırǵan bolar edińiz.

Juwmaq retinde, “joqarıda otırǵanlar” bir nárseni umıtqan qusaydı. Qaraqalpaqstan xalqınıń ya bir túyirli ekonomikası joq, ekologiyalıq apatshılıǵı dúnyaǵa málim, bilimlendiriw, densawlıqtı saqlaw tarawları bolsa degradaciyada, biraq ta soǵan qaramay, kónip jasap kiyatır. Jalǵız qalǵan nársesi bul sol referendum ótkeriwge bolǵan huqıqı hám onı sizler tartıp ala almaysız, buǵan heshkim kónbeydi hám.

Kúsh penen tartıp alıw tek te radikallastırıwǵa alıp keledi, sheshimińizdi artqa qaytarǵan jaǵdayıńızda da, menińshe, aldınǵıday qarım-qatnasıq bolmaydı. Sol ushın, ele de jaqsılap oylanıp kóriń. Peace. ✌️