“Adminreforma”
2022-jıl juwmaqlanıw aldınan adminreformaǵa start berilgenligi haqqındaǵı gáp joqarǵı minberlerden turıp aytılıp edi. Rejege kóre, ministrlikler hám vedomostvolar sanın sol waqıttaǵı 61 den 28 ge, al chinovniklerdi bolsa 30-35% ke qısqartıw názerde tutılıp edi. Bul reformadan gózlengen tiykarǵı maqset ıqsham, effektiv hám professional mámleketlik basqarıwǵa ótiw bolǵan.
Aradan bir yarım jılǵa shamalas waqıt ótkenligin esapqa alıp, bul “reforma” nátiyjelerin analizlep, biraz juwmaq shıǵaratuǵın jerine keldik dep oylayman. Ulıwma alǵanda, reforma aldın ala maqset etip qoyılǵan nátiyjeni berdi degen pikirde emespen. Durıs, 2023-jıldıń basında biraz restrukturizaciyalar boldı: geybir ministrlikler jabıldı, geybirewleri basqalarınıń quramına kiritilip jiberildi. Biraq, waqıttıń ótiwi menen, tiykarınan, sol baslaǵan noqatımızǵa aylanıp qaytıp keldik hám, kerisinshe, awhal jıldan jılǵa jamanlasıwǵa qarap ketti.
Mámleketlik basqarıwda qansha chinovnikler xızmette ekenligi ashıq maǵlıwmatlardan tabıla ma, bunnan biyxabarman, lekin ekonomist-bloger Otabek Bakirov bul nársege qarjı máselesi jaǵınan qarap, qızıq juwmaqlarǵa kelgen.
Bloger óz analizlerinde chinovniklerdiń byudjetten ózlerine ajıratqan qarjıları jıldan jılǵa artıp baratırǵanlıǵına itibar qaratadı. Máselen, 2019-jılda olarǵa byudjetten 3,7 trln. som ajıratılǵan bolsa, jıldıń sońına barıp olar plandı 33% artıǵı menen orınlap, 5 trln. som jumsap úlgergen; 2020-jılı 5,3 trln. som ajıratılǵan, biraq jáne 39% artıǵı menen, 7,4 trln. som sarplanǵan; 2021-jılı 6 trln. som ajıratılıp, 8,5 trln. som jumsalǵan (42% ke kóp); 2022-jılda 9,1 trln. som ajıratılǵan — 13,7 trln. som sarplanǵan (50% ten kóp!); 2023-jılda jumsalǵan summa bolsa 17 trln. somdı quraǵan. Kórip turǵanıńızday, chinovnikler barı-joǵı 4 jıldıń ishinde 3,7 trln. somdı 17 trln. somǵa shekem alıp shıqqan, yaǵnıy qárejetler 460% ke kóbeygen!
Hátteki rawajlanǵan mámleketlerde byurokratiyanıń effektivligi jeke sektordan ádewir keyinde turadı. Qanday mámleket bolmasın, demokratiyalıq yaki avtoritar, chinovnikler barlıq waqıtta ózlerine jumıs tabıw menen bánt. Yaǵnıy, olar jumıssız otıra almaydı, óytkeni jumıssız otırdı degeni olardıń mámleketke kerek emesligin ańlatadı. Al, bul bolsa, óz náwbetinde, olarǵa ajıratılatuǵın qarjı muǵdarına óz tásirin tiygiziwi múmkin. Sol sebepten, chinovnikler ózleriniń iskerligi mámleket ushın áhmiyetli hám kerekli ekenligin dálillew maqsetinde, bar kúshi menen háreket etedi, zárúr delinbegen jumıslardı islep bolsa da.
Degen menen, sonı da esapqa alıw kerek, demokratiyalıq ellerde ministrler yaki sol dárejedegi chinovnikler parlamentke esabat tapsırıp otıradı. Deputatlar yamasa senatorlar olardı qálegen waqıtta sorawǵa tutıwı múmkin. Eger sol ministr bizdegi sıyaqlı qárejetleri 50% ke artıp ketkenliginiń sebebin parlament aldında túsindirip bere almasa, artıqsha summa bir jaqta tursın, óz lawazımınan ayırılıwı itimalı da joq emes.
2024-jıldıń birinshi sheregi juwmaǵı boyınsha, mámleket byudjetiniń deficiti 19,8 trln. somdı quraǵan. Bul “jańa” dep táriyiplenip atırǵan dáwirdegi absolyut rekord esaplanadı. Mámlekette bir-birin tıyıp turıwshı mexanizmler jaratılmaǵansha, bul rekordlardıń jańalanıwı dawam ete beriwi múmkin hám buǵan hayran bolmaw kerek. Al, “seniki-meniki” delingen jańa konstituciya, hár qıylı reformalar bolsa tek ǵana tırnaqsha ishinde óz ómirin dawam ete beredi.