Kreativlik hám qorqıw
Bir qaraǵanda, kreativlik hám qorqıw seziminiń arasında onsha jaqınlıq joqtay kórinedi, biraq, menińshe, bul ekewiniń ortasında korrelyaciya (baylanıs) bar sıyaqlı. Yaǵnıy, qısqasha aytatuǵın bolsam, qorqıw bar jerde kreativlik bolmaytuǵınday.
Qubla Koreyanıń BTS K-pop jigitler toparı haqqında esitken bolıwıńız múmkin. Eger esitpegen bolsańız, jeti jigitti óz quramına alǵan bul topar házirgi kúnde dúnya júzilik kólemde super juldız dárejesine jetken. Qaysı elde koncert berse de, stadionlar lıq tolı, YouTube’ta klipleriniń kóriwler sanı milliardtan asqan, qosıqları hár qıylı xit-parad hám chartlarda joqarı orınlardı uzaq waqıttan berli bermey kiyatır, batıs mámleketlerinıń aqshamǵı TV-shouları da olardı óz miymanı retinde shaqırıwdı úlken húrmet dep biledi.
Bunnan tısqarı, házir dawam etip atırǵan futbol boyınsha jáhán chempionatınıń ashılıw máresiminde de BTS aǵzası Djonguk qatnastı hám qatarlı Fahad Al-Kubaisi menen birge “Dreamers” qosıǵın atqarıp shıqtı.
Hyundai ilimiy institutınıń maǵlıwmatlarına kóre, BTS óziniń iskerligi arqalı Koreya ekonomikasına jılına 3,6 milliard dollarǵa shamalas payda alıp keledi eken.
Endi oylap kóreyik, biziń mámlekette de usı BTS dárejesine jete alarlıqtay topar shıǵıwı múmkin be? Meniń buǵan gúmanım bar, sebebi bizlerdiń jámiyette qorqıw sezimi ele tolıq joq bolıp ketken emes. Qosıqshılar tolıq kreativlikti iske sala almaydı, óytkeni sonsha ıqlasın berip jaratqan dóretpesin erteń bazıbirewlerdiń “ramkası” sebep shıǵara almay qalıwınan qorqadı.
“Ózbekkoncert”ke uqsaǵan regulyator xızmetin atqarıwshı shólkemler usı qorqıwdıń real kórinis alıwında “biyǵárez” xızmet etip kelmekte, olar artistlerdiń kórinisinen baslap qosıqlarındaǵı hárbir sózine shekem tekserip otıradı.
BTS bul regulyator “kóriginiń” birinshi basqıshınan-aq óte almaǵan bolar edi: “ernin, kózin, shashın boyaǵan, qulaǵına sırǵa taqqan, demek, olar shirigen batıs ideologiyasın bizlerge sińdirejaq!” Nátiyjede, qosıqshılarda kreativlikke umtılıw da bolmaydı, sebebi onnan payda yamasa dáramat keliw-kelmewi belgisiz, lekin hár qıylı “bas awırıwlardı” alıp keleri anıq.
Qorqıwdıń bunday kórinisin bizdegi tek mádeniyat xızmetkerlerine ǵana emes, al ulıwma, basqa hárqanday tarawǵa baylanıstırıp qarawǵa boladı. Mısalı, isbilermenlerimiz global bazarǵa shıǵatuǵın ónim ústinde islemeydi, óytkeni erteń onıń biznesin “joqarıdaǵılar” alıp qoyıwı múmkin yaki kúndelikli iskerligin hár qıylı tekserispekler arqalı qıyınlastırıp baradı. Sonlıqtan, biziń isbilermenler uzaq gorizontqa reje dúze bermeydi — uzaq keleshekte ne boları belgisiz, paydanı usı jerde hám házir alıp qalıw kerek. Ne ushın biz táreplerde kóp ǵana ónim túrleri qımbat degen sorawǵa basıńız awırıp júrgen bolsa — áne usı baslı sebeplerdiń biri.
Texnologiya tarawında bahası keminde 1 mlrd. dollar bolǵan kompaniyalar единорог (unicorn) delinedi. Házirde Ózbekstan ishinde bunday kompaniyalardıń birewin de keltirip óte almayman, olar joq, jaqın keleshekte shıǵıwı da nagúman. Degen menen, xalqınıń sanı 1,3 million adam bolǵan Estoniyada bunday kompaniyalar sanı 10. Bul ne degeni? Eston xalqı, sonda, ózbekstanlılardan 10 ese aqıllı ma? Estoniyanıń bilimlendiriw sisteması bizlerdikinen ádewir aldında ekenı anıq, lekin gáp bunda emes.
Baslı sebep — eston xalqı bizlerge qaraǵanda “erkinlew” pikirleydi hám olarda qorqıw dárejesi tómen. Qorqıw dárejesi tómen bolǵan xalıqta eksperimentlerge beyimlilik hám joqarı boladı, demek, ózgeshe ónim dóretiw itimallılıǵı da artadı.
Jámiyettegi hárqanday aktual mashqalanı alıp shıqsaq ta, sońında, báribir, sol sud erkinligi, jeke menshiklik huqıqı hám usı sıyaqlı principlerdiń durıs islewine barıp taqala beredi.
Qosıqshı qálegen, ózi durıs dep esaplaǵan (álbette, nızamshılıqqa qayshı kelmeytuǵın) qosıq shıǵarıw imkaniyatına iye bolıwı zárúr, onı cenzorlar emes, al ıqlasbentleri bahalawı kerek.
Erkin jámiyette qosıqshılarǵa tosqınlıq etip atırǵanlardı ádil sud sistemasında jazalaw imkaniyatı boladı. Erkin jámiyette biznes júrgiziwge tosqınlıq etip atırǵanlardı sudqa beriw imkaniyatı boladı. Sonıń ushın, bizlerdiń jámiyetimizge de joqarıda aytqanımız — erkinlik kerek.
Ǵárezsizlikti aldıqtaǵı, biraq erkinligimiz ele joq.