Nızam ústemliligi
Jaqında “awıldıń” jergilikli forumlarınıń birinde diskussiyaǵa qoyılǵan bir mashqalaǵa kózim túsip qaldı. Bul mashqalanıń, ulıwma alǵanda, bir ayrıqshalıq tárepi joq, “deni saw” mámleketlerde bul ápiwayı qabıl etiledi, biraq bizlerge uqsaǵan úshinshi dúnya mámleketinen kelgenlerge ersi kórineri anıq.
Inglis tilin túsinetuǵınlar, silteme boyınsha ótip, tekstin ózlerińiz tolıq oqıp kórseńiz boladı. Keliń, sonda da, usı orında qısqasha mazmunın aytıp keteyin.
Mashqalanı kótergen adamnıń jazıwı boyınsha, ol jer jayda jasaydı eken hám onıń úyiniń aldında, kóshe boyında, kimdur avtomobil tirkewishin (прицеп) qoyıp ketipti. Tirkewish úsh jıldan berli ornınan qozǵatılmastan bir orında turǵan.
Qaharmanımız mashqala boyınsha jergilikli hákimiyatlıq organlarǵa xabarlasqan eken, ol jerdegiler eger tirkewish mámleketlik dizimnen ótken bolsa (hárbir transport/transport quralı jılda bir ret registraciyadan ótiwi kerek) hesh nárse qıla almaslıqların bildiripti, tirkewish te dizimnen ótkerilgen bolıp shıǵıptı. Policiyaǵa xabarlassa, olar da soǵan uqsas juwaptı aytıptı. Endi bul adam mashqalanı (nızam sheńberinde) qalay sheshsek boladı degen sorawdı forumda ortaǵa taslap otır.
Bul, menińshe, tereń úyrenip kóriwge arzıytuǵın jaǵday. Biz ushın hám paydalı sabaq bola aladı dep oylayman. Tiykarǵı soraw, nege úy iyesi tirkewishti úyiniń aldınan basqa jaqqa shıǵarıp taslay almaydı? — bul sorawdıń juwabı ápiwayı. Birinshiden, tirkewish kóshede turıptı, kóshe bolsa — xalıqtıń ulıwma paydalanıwdaǵı jeri, demek, tirkewish úy iyesiniń jeke múlki aymaǵında turǵan joq. Ekinshiden, tirkewishti ornınan qozǵaw bul birewdiń jeke múlkine qol salıwshılıq bolıp esaplanadı, erkin jámiyetlerde bunday háreketler ushın nızam aldında juwapkershilik belgilengen.
Endi bul mashqalaǵa mámleketlik organlar: hákimiyat hám policiya kóz qarasınan názer salıp kóreyik. Puqara shaǵımınan soń, bul máseleni kórip shıǵatuǵın mámleketlik organnıń qolınan keletuǵını — bul tek ǵana transport quralınıń dizimnen ótken yamasa ótpegenligin tiyisli tártipte tekserip kóriw. Eger registraciyası pútin bolsa, demek, bul organlardıń qolınan basqa hesh nárse kelmeydi. Tirkewishti ornınan ruqsatsız kóshiriwge óz erki menen úles qosatuǵın bolsa — puqaralardıń jeke múlkine qol salıwshılıq statyasına qosımsha ózine berilgen tolıq huqıqtan tısqarı ketiw ayıbı da qosıları anıq.
Juwmaq retinde sonı aytıp ótiw kerek, nızamnıń ústemliligi mámlekettiń rawajlanıwında eń baslı kriteriylerdiń biri esaplanadı. Ápiwayı puqara, prezident, ministr, hákim — bulardıń barlıǵı birdey huqıqlarǵa iye hám nızam aldında teń bolıwı lazım. Joqarıdaǵı mısalda kórgenimizdey, nızam ústemliligi jeke menshiktiń qorǵalıwında qalqan wazıypasın atqaradı. Huqıqıy mámleketti qurıwdaǵı birinshi qádem — bul jeke menshiktiń nızamlı túrde qorǵalıwın támiyinlew. Hárqanday “jańa” mámleket qurıwshıları bunı este saqlawı zárúr.