Densawlıq

Biziń adamlardıń óz densawlıǵına bolǵan múnásibetin kórip, men hayran qalaman. Háreketleri tap hárbir adamǵa jeti jan berilgendey kórinedi. Hayal-qızlar haqqında bir zat aytıwım qıyın, biraq er adamlarda, itibar bergenim, úylenip bolıp, 30 jaslarǵa barǵanda, basım kópshiligi tap jel berilgendey semirip baslaydı. Payda bolǵan qarındı házil retinde qansha “avtoritet” dep atamayıq, tilekke qarsı, usı “avtoritet”tiń payda bolǵanı bul densawlıǵıńızda mashqalalar payda bolıp baslap atır degendi ańlatadı.

Our World in Data resursındaǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Ózbekstan júrek-qan tamır kesellikleri menen baylanıslı ólimler sanı boyınsha dúnyada birinshi orında turadı eken (100 000 adamǵa 945,97 ólim). Itibar qaratılıwı kerek bolǵan jeri, aqırǵı 30 jılda bul kórsetkish eki esege ósken.

Taraw mamanları bul hám basqa da keselliklerdiń tiykarǵı sebepleri retinde tómendegilerdi kórsetedi:

1. Nadurıs awqatlanıw (dieta). Tán alıp aytıw kerek, biziń awqatlarda may, duz, qamır h.t.b. ingredientler kóp muǵdarda paydalanıladı. Bulardıń barlıǵı (artıqshası) densawlıqqa zıyan ekenligin rawajlanǵan mámleketlerdegi adamlar álleqashan túsinip jetken hám házirgi kúndegi tendenciya bunday ingredientlerdi ilajı barınsha azaytıwǵa qaratılǵan. Bunnan tısqarı, jáne bir esapqa alınıwı kerek bolǵan faktor bar, bizler bay mámleket emespiz, sonlıqtan hámmeniń de kerekli/sapalı racionlardı alıw imkániyatı joq.

2. Alkogolli ishimliklerdi normadan kóp ishiw. Alkogol máselesine kelsek, bizdegi heshbir otırıspaq yaki toy olsız ótpeydi. Meniń pikirimshe, alkogoldi sheklengen muǵdarda ishiw densawlıqqa úlken zıyan alıp kelmeydi. Biraq ta, biziń adamlarımız kóbinese bir shiyshe araqtı iship toqtay almaydı, “óship” qalǵansha ishiwi kerek, bolmasa esaplanbay qaladı. Ishpeytuǵın adam joq, “ishpeymen” dese, awzına májbúrlep quyadı, tek bolnicadan “spravka” ákelseń ǵana, májbúrlemeytuǵın shıǵar.

3. Fizikalıq shınıǵıwlardıń azlıǵı. Uzaq waqıttan berli shette júrgenligim sebepli, úy bet penen rawajlanǵan mámleketlerdiń arasındaǵı birinshi bolıp kózge tusetuǵın parqı bul adamlardıń kóshede sport penen shuǵıllanıw dárejesi dep oylayman. Qaysı mámleket ya qalada bolmayın, azan bolsın, tús bolsın, kesh bolsın — kóshede hámme waqıt juwırıp baratırǵan, júrgen yaki iytin aylandırıwǵa shıqqan adamlardı kóremen. Ózimiz tárepte onday tendenciyanı hesh bayqamadım. Kópshilik mashina alıp, múmkin, jayaw júriwdi de azaytqan shıǵar.

Joqarıdaǵı sebeplerge bizlerdiń regiondaǵı ekologiyalıq apatshılıq ta óz úlesin qosadı. Jáne medicina tarawınıń ashınarlı awhalda ekenligin de umıtpawımız zárúr.

Men adamlar óz densawlıǵına kóplew itibar qaratıwın qáler edim. Durıs, bul dúnyada hárbir adamǵa qansha waqıt ajıratılǵanlıǵı aldınnan belgisiz, lekin bul táwekelge isenip, densawlıqtı itibarsız qaldırıwıńız kerek degeni emes. Hárbir adam hesh bolmaǵanda, óziniń qolınan kelgeninshe ómirin uzaytıwǵa háreket etiwine boladı.

Global tendenciyalardı alıp qaraytuǵın bolsaq, adamlar tómendegi praktikalardı paydalı dep tapqan:

• Ózin ózi emlew. Bul bizlerde keńnen taralǵan, yaǵnıy adamlar ózine ózi diagnoz qoyıp, tuwrı dárixanadan kerekli dárilerdi alıp emlene beredi (bul jerde dárixanalardıń regulyaciyası “azlıǵınıń” da úlken ayıbı bar).

  Onnan keyin, ayazlaǵan waqıtta dári ishiw ya ukol alıw shárt emes. Biziń házirgi “awılda” ayazladım dep doktorǵa barsań, “úyińe barıp dem al, kóp suyıqlıq ish, temperaturań 38℃ den assa ǵana, ıssılıqtı túsiretuǵın dári ish — boldı, 2-3 kúnnen táwir bolıp keteseń” dep qaytarıp jiberedi. Negizinde, kesellik penen organizm ózi gúresiwi zárúr, oǵan kópshilik jaǵdayda ápiwayı ǵana ayaz yamasa gripti jeńiw ushın antibiotik ya basqa dári shárt emes.

• Awqatlanıw. Eger imkanı bolsa, awqatlanıwdıń muǵdarın, jiyiligin hám waqtın qadaǵalap barıń. Keshki awqattı saat 8-9 larda jep, soń 2-3 saat televizor kórip jatıw — bul semizlikke qaray tuwrı jol ekenligin bárshe jaqsı túsinedi degen úmittemen.

• Fizikalıq háreket. Eger sport penen turaqlı shuǵıllanıwǵa múmkinshiligińiz bolmasa, hesh bolmaǵanda, jumısqa, oqıwǵa, bazarǵa jayaw barıp keliń. Kúnine bir saatqa shamalas jayaw júre alsańız, minumum fizikalıq háreket rejesin bejergen bolasız.

• Medicinalıq kórik. Ilajı bolsa, hár bir ya eki jıldan medicinalıq kórikten ótip turıń, ásirese jas úlkeygen sayın, bul ámeliyattıń aktuallılıǵı joqarılap bara beredi. Álbette, hámmeniń hám tolıq (detalnıy) kórikten ótiwge shaması kelmewi múmkin, sonda da qan, EKG uqsaǵan ápiwayı analizlerdi tapsırıw arqalı da geybir keselliklerdiń aldın alıwǵa boladı.

• Salmaqtı baqlaw. Artıqsha salmaq bar yaki joqlıǵın tekseretuǵıń tayar formulalar bar (mısalı, BMI). Usı instrumentler járdeminde waqtı-waqtı menen salmaǵıńızdı baqlap turıw da paydalı, óytkeni semizlik bizlerde keń tarqalǵan júrek-qan tamır, diabet sıyaqlı awırıwlardı keltirip shıǵarıwshı faktorlardan esaplanadı.

Juwmaq retinde, hárkim óz densawlıǵına qaraw imkániyatına iye, bul múmkinshilikti qoldan bermeń. Densawlıǵıńızǵa jaslıqtan itibarlı bolıwıńız qartayǵan waqtıńızda (salıstırmalı) salamat ómir súriwińizge negiz jaratıwı múmkin.