Mámlekettiń ekonomikadaǵı roli

Jaqın kúnlerde Ándijan walayatınıń rayonlarınıń birinde mektep muǵallimleriniń oqıwshılardıń ata-analarınan keshirim sorawǵa májbúrlengenligi haqqındaǵı xabarlardı esitken shıǵarsız. Bul, álbette, biz ushın jańalıq emes. Óz wazıypasına kirmeytuǵın májbúriy qosımsha jumıs islew boyınsha biziń elde bilimlendiriw hám medicina tarawınıń xızmetkerleri “chempion” bolsa kerek. Hákimiyat hám basqa mámleketlik organlardıń “kúshi jetetuǵın” adamlar da tek solar bizińshe.

Endi bunday jaǵday normal jámiyette/mámlekette bolǵanda, qanday juwmaqlanıwı múmkin edi degen sorawǵa juwap izlep kórsek. Aytayıq, mektep direktorı sol jerdegi muǵallimlerdiń birewine onıń wazıypasına kirmeytuǵın tapsırma berdi. Ózin húrmet etiwshi insan retinde muǵallim bul isten bas tarttı. Direktor “yaq, isleyseń” dep turıp aldı. Muǵallim “пошел…” dep, arzasın jazıp, jumıstan shıǵıp ketti hám basqa táwirlew mektepten jumıs tawıp ornalastı. Bizlerde bunday “пошел” deytuǵınlar da tabılatuǵın shıǵar, biraq, menińshe, bar bolsa da, júdá hám az. Buǵan baslı sebeplerdiń biri bul mámlekettiń ekonomikadaǵı roli.

Ekonomist Yuliy Yusupovtıń aytıwınsha, Ózbekstanda mámlekettiń ekonomikadaǵı úlesi, shama menen, 55% ke teń, yaǵnıy mámleketlik shólkem hám kárxanalar ekonomikanıń yarımınan kóbin quraydı. Bul júdá hám kóp, rawajlanǵan mámleketlerge itibar qaratatuǵın bolsaq, bul kórsetkish 20-25% ten aspaydı, kommunistlik Qıtayda bul kórsetkish hátteki 12% ti quraydı.

Biz bilemiz, mámleket bul júdá jaman basqarıwshı, bunı esapqa alǵan rawajlanıwdı qálewshi mámleketler, birinshi náwbette, mámlekettiń ekonomikadaǵı rolin azaytıwǵa háreket etedi. Sebebi, derlik heshqashan mámleketlik kárxanalar effektivliligi jaǵınan jeke kárxanalarǵa jete almaydı.

Endi joqarıdaǵı jaǵdayǵa qaytsaq. Házirde, biziń shárayatımızda, mektep muǵallimine hár qıylı májbúriy tapsırmalar júkletilgeninde, “biyshara” oqıtıwshınıń tutatuǵın qanday jolları, variantları bar:

Variant #1. Joqarıdaǵı “пошел” variantı. Lekin, bul variant ta usı situaciyanıń basqa jerde qaytalanbawına kepillik bermeydi, sebebi basqa baratuǵın, barıwı múmkin bolǵan mektep te mámlekettiki boladı. Bunnan keyingi variant kelip shıǵadı.

Variant #2. Basqa mákemege ótkeni menen de, jaǵday ózgermese, onda muǵallimniń kóniwden basqa ilajı qalmaydı. Kritikalawǵa hámmemiz shebermiz, biraq mashqalanıń anıq sheshimi bar ma ózi dep sorawıńız múmkin. Sheshimi bar: mámleket ekonomikadaǵı rolin keskin azaytıwı zárúr. Muǵallimde tańlaw huqıqı bolıwı kerek: ol mámleketlik mektepte isley me yaki menshiklik mektepte — ózi sheshim qabıllasın. Bul tańlaw imkaniyatı oqıwshıda da bolıwı lazım. Meniń qaysı emlewxanaǵa kóriniwimdi ózim sheshe alıwım kerek, mámleket emes.

Qısqası, mámleket derlik barlıq tarawlardan shıǵıp ketip, onıń roli tek ǵana qaǵıydalardı belgilew (regulyator), hámmege birdey shárayatlar jaratıw (monopoliyanıń aldın alıw), salıqlardı jıynaw hám olardı durıs bólistiriw bolıwı zárúr. Jumıs orınların jaratıw, salıqlardı tólew sıyaqlı tapsırmalardı jeke biznestiń ózi de mámleketten ádewir jaqsıraq bejere aladı.