Vakcina
Sońǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Ózbekstanda usı kúnge shekem xalıq arasında tolıq vakcina alǵan adamlar sanı, shama menen, 700 mıńnan zıyattı quraydı (procent esabında 2%, tek 19 jastan joqarılardı esaplaǵanda, 3% ten sál kóplew). Ǵalabalıq immunitetti támiyinlew ushın, keminde 60-70% xalıqtıń vakcina alıwı talap etiletuǵınlıǵın esapqa alsaq, bul kórsetkish júdá hám az esaplanadı. Vakcinaciya jedel túrde alıp barılǵan mámleketlerde, solar qatarında Izrail, Ullı Britaniya, AQSh-ta koronavirus penen nawqaslanǵanlar sanı da, ólimler kórsetkishi de esesine azayǵanlıǵın gúzetiwimiz múmkin.
Vakcinaciyanıń paydası bar ekenligine ayqın mısallar kóz aldımızda bola turıp, nelikten adamlarda vakcina alıwǵa ol dárejede qálew yaki qızıǵıwshılıq joq? Meniń pikirimshe, buǵan birqansha sebepler bar.
Birinshiden, bul boyınsha húkimet tárepinen jeterli dárejede qollap-quwatlaw bolmaǵanlıǵınan. Joqarıda men keltirip ótken mámleketlerdiń basshıları vakcinaciya baslanıwı menen, birinshiler qatarında vakcina dozaların qabıl etip aldı. Bizlerde de, birinshilerden bolıp, prezident hám bas ministr vakcina alıp, “mine, bizler aldıq, vakcinalarǵa iseniwge boladı, endi sizler hám alıń” degendey shaqırıq jollaǵanında, bálkim, adamlarda vakcinaciyaǵa degen kóbirek isenim payda bolar ma edi.
Bunnan tısqarı informacion qollap-quwatlaw da aytarlıq dárejede jaqsı bolmaǵan sıyaqlı. Virus hám vakcina haqqında ápiwayı tilde barlıq media ortalıqlarda kampaniyalar shólkemlestiriw, adamlar tárepinen kóp beriletuǵın sorawlarǵa tolıq túsindirme beriw, vakcinanıń paydasın túsindiriwge jergilikli selebritilerdi shaqırıw sıyaqlı ilajlardan tolıq paydalanıldı ma eken?
Ekinshiden, bilimlendiriw dárejesi tómenligi de rol oynadı. Kópshilikke málim, biziń bilimlendiriw sistemamız uzaq waqıttan berli kriziste. Bunıń nátiyjesinde, kópshilik adamlar ózine zárúrli maǵlıwmattı qalay izlewdi de bilmeydi, bar maǵlıwmattıń qaysısına iseniw kerekligin de belgiley almaydı, yaǵnıy “feyk nyuz”ge beyimliligi joqarı. Sonlıqtan, bunday adamlardı “Bill Geyts vakcina arqalı dúnya júzin chiplap atır” dep isendiriw de ańsatıraq boladı. Telegram-kanallarda tarqatılǵan hár qıylı “ana vakcinanı alǵan anaw bolıptı, mına vakcina alǵan adam mınanday bolıptı” degen pikirlerge kópshilik isenetuǵın usaydı.
Úshinshiden, bul vakcinalardıń ózleri. Házirgi kúnde Ózbekstanda, tiykarınan, Rossiyanıń Sputnik V hám Qıtay menen birgelikte islep shıǵılǵan ZF-UZ-VAC2001 vakcinaları qollanılıp atır (AstraZeneca hám azmaz alıp kelingen dep oqıǵanday edim).
Sputnik V de, ZF-UZ-VAC2001 de Jáhán densawlıqtı saqlaw shólkemi (JDSSh) tárepinen tastıyıqlanǵan vakcinalar qatarına kirmeydi. Bul endi tiykarǵı sebep dep esaplamayman.
Eger adamlarda batısta islep shıǵarılǵan Pfizer, Moderna, AstraZeneca sıyaqlı vakcinalardan alıw imkaniyatı bolǵanda, jaǵdaydıń pozitiv tárepke ózgeriwi ilajı bar ma edi?
Aqırǵısı, húkimetke degen isenimniń azlıǵı yamasa, ulıwma, joqlıǵı. Bunıń temaǵa onshelli baylanısı joqtay kóriniwi múmkin, biraq men ushın vakcinaciya dárejesi menen húkimetke bolǵan isenim arasında tikkeley qatnas barday. Yaǵnıy, óz húkimetine isengen xalıqta vakcinaciya dárejesi de joqarılaw boladı (májbúriy vakcinaciya engiziwdi kórip shıǵıp atırǵan mámleketlerdi esapqa almaymız). Buǵan ayqın mısal etip Rossiyanı kórsetiwge boladı. Ózi birinshilerden bolıp vakcina islep shıqqan saylandı mámleket bolıwına qaramastan, óz xalqınıń ózlerinde islep shıǵarılǵan vakcinaǵa bolǵan isenimi joqarı emes.
Ádette húkimet bir baslamanı alǵa súrse, xalıq onnan bir hiyle izleydi — “qurıdan-qurı islep atırǵan joq-aw bul nárseni, bulardıń bir oylaǵanı bar…” (óytkeni, aldın da talay márte aldanǵan boladı). Bul jerde de tap solay: bular vakcina alıń dep, ózleri almaydı, alsa da, basqa “jaqsısın” aladı, al bizlerge “jamanın” saldırajaq degen pikirler ápiwayı xalıq arasında tarala baslaydı.
Endi vakcinanıń ózine kelsek, meniń jeke pikirimshe, onıń adamǵa hám jámiyetke bolǵan paydası biz oylaǵannan ádewir kóplew. Sol sebepli, men vakcina alıwdı hárbir adamǵa másláhát etken bolar edim. Házirgi Covid’ke qarsı vakcinalardı salıstırmalı qısqa waqıtta islep shıǵarıwǵa tuwrı kelgen bolıwı múmkin, lekin, báribir, olar házirgi kúnge shekem jetip kelgen ilim hám texnologiyalardıń jetiskenlikleri nátiyjesi esaplanadı. Mısalı, Sputnik V aldın Ebola keselligine qarsı jaratılǵan vakcinaǵa tiykarlanıp islengen.
Juwmaq retinde, vakcinalar boyınsha hár qıylı mısh-mısh yaki túsinbewshilikler arqasında jiyi payda bolǵan sorawlarǵa juwap beriwge háreket etip kórsek. Jáne de, sonı aytıp ótiwim kerek, bular tikkeley meniń juwaplarım emes, al hár qıylı ekspertler tárepinen berilgen maǵlıwmatlardan oqıǵanlarım.
Men vakcina alıwǵa qorqaman, sebebi ádette vakcinalardı islep shıǵıwǵa on jıllap waqıt ketedi, al házirgi koronavirusqa qarsıları bolsa birneshe ayda-aq islep shıǵıldı.
Durıs, ádette vakcinalardı islep shıǵıw bul uzaq múddetli process. Sebebi, onı islep shıqqannan keyin, uzaq waqıt sınaqtan ótkeriledi. Lekin, házir ayrıqsha jaǵday bolǵanlıǵı ushın, vakcinanı islep shıǵıw, onı sınaqlardan ótkeriw procesin tezlestiriwge úlken mútájlik payda boldı. Vakcinalar qısqa waqıtta islenip shıǵılǵan bolsa da, báribir, olar adamzattıń usı kúnge shekemgi toplaǵan ilim, texnologiya, medicina hám basqa tarawlardaǵı bilimlerine tiykarlanǵan. Yaǵnıy, birneshe ay ishinde heshbir vakcina nolden baslap islep shıǵılǵan joq, hámmesi sol aldınǵı keń jıynalǵan bilim hám tájiriybeler tiykarında islep shıǵıldı.
Vakcinaciyanı jedel túrde alıp barıp atırǵan mámleketlerde, jıynalǵan maǵlıwmatlarǵa tayanatuǵın bolsaq, vakcinalardı qollaw nátiyjesinde, heshbir kútilmegen aqıbetlerge alıp keliw jaǵdayları baqlanbadı. Sonlıqtan,vakcinalardı biymálel qáwipsiz dep aytsaq boladı.
Men ózim Ózbekstanda qollanılıp atırǵan vakcinalarǵa (Sputnik V, ZF-UZ-VAC2001) isenbeymen.
Menińshe, bunday isenbewshiliktiń baslı sebebi bul vakcinalardıń ele tolıq sınaw basqıshınan ótpey turıp esaptan ótkerilgenligi, yaǵnıy paydalanıwǵa jetip barǵanlıǵı bolsa kerek. Bunıń tiykarında siyasiy kóz qaraslar bolǵan dep oylayman.
Rossiya Sputniktiń “dúnyada eń birinshi esaptan ótken koronavirusqa qarsı vakcina” dep atalıwın qálegen, sol sebepli bolsa kerek, ele sınaqlardıń úshinshi basqıshı juwmaqlanbay turıp, onı esaptan ótkizip jibergen. Degen menen, usı waqıtqa shekem birqansha mámleketlerde Sputnik V-niń birneshe million dozası paydalanıldı hám úlken mashqalalar bolǵanlıǵı haqqında xabarlardı esitpedik.
Qıtay menen birgelikte islep shıǵılǵan vakcina haqqında da negativ xabarlar bolmadı. Sonıń ushın, joqarıdaǵı, ulıwma, vakcinalardıń qáwipsizligi haqqında aytılǵan gáplerdi tek usı eki vakcinaǵa tiyisli dep oylayman. Men ózim eger Ózbekstanda bolǵanımda, bar vakcinanıń qálegen birewin alǵan bolar edim.
Vakcinanıń paydası bar ma ózi? Vakcina alǵan bolsa da, koronavirus juqtırǵan adamlar haqqında esittik ǵoy?
Eń birinshi fakt, vakcina aldı degeni — bul siz virustan 100% qorǵandıńız degeni emes. Heshbir vakcina menen bunday kepillik berip bolmaydı. Vakcinanıń maqseti siziń organizmińizdi virusqa qarsı gúresiwge tayarlaw. Kópshilik jaǵdaylarda virus juqtırıwınan saqlaydı.
Eger virus juqtırılǵan jaǵdayda da, keselliktiń salıstırmalı túrde jeńillew ótiwin támiyinleydi. Usılardı esapqa alsaq, vakcina alǵan adamlar da virus juqtırıwı múmkin, bul kútilmegen jaǵday emes. Parqı tek sonda, vakcina almaǵan geybir adamlarda kesellik qattı ótlesip ketip, ólim dárejesine shekem jetkeriwi múmkin bolsa, vakcina alǵan adamda bunday jaǵdaydıń itimallılıǵı birneshe ese azayadı.
Házirgi vakcinalar jańadan payda bolıp atırǵan shtamlarǵa (máselen, Delta) qarsı gúrese ala ma yaki olar ushın qaytadan vakcina alıwǵa tuwra kele me?
Ekspertlerdiń aytıwınsha, vakcinalar jańadan payda bolıp atırǵan shtamlarǵa qarsı ele tabıslı gúrese aladı. Biraq ta, Delta shtamına qarsı effektivliligi sál azayǵanlıǵı haqqında aytılmaqta.
Men koronavirus bolıp awırdım, maǵan vakcina shárt emes ǵoy?
Yaq, virus penen kesellengen bolsańız da, vakcina alǵanıńız maqul dep másláhát beredi ekspertler. Sebebi, kesellik dáwirinde arttırılǵan antidenesheler uzaq waqıtqa shekem xızmet etpeydi, sonlıqtan organizmniń gúressheńligin asırıw maqsetinde, biraz múddetten soń (⁓6 ay) vakcina alǵanıńız maqul degen juwmaqqa keledi taraw mamanları.
Keshirersiz, dım uzın post bolıp ketti. Lekin, bul maǵlıwmatlardıń kimgedur paydası tiyip qalar dep úmit etemen. Ilajı bolsa, vakcina alıń, bul arqalı tek ózińizdi emes, al jámiyettegilerdiń de bul pandemiyadan tez hám aman-esen shıǵıp ketiwine úles qosqan bolasız.
P. S. Qızıǵıwshılar bolatuǵın bolsa, tómendegi siltemeler artında jiyi beriletuǵın sorawlarǵa juwaplar keltirilgen: