Monopoliya

“Monopoliya” atlı stol oyını bar. Kópshilik bul oyındı oynap kórgen bolıwı múmkin. Júdá hám ájayıp oyın, ásirese bir topar bolıp oynasańız, waqıttıń qalay ótip ketkenligin sezbey qalasız. Biraq, real ómirde monopoliyalar oyınındaǵı sıyaqlı quwanısh alıp kele bermeydi, ásirese qara xalıq ushın.

Monopoliyalardı shártli túrde eki túrge bóliwge boladı: tábiyiy hám jasalma.

Tábiyiy monopoliya ádette bizneste ushıraydı. Eger belgili bir kárxana erkin bazarda qandayda bir ónimdi islep shıǵarıp, sol óniminiń sapasın asırıwdıń ústinde toqtamay izlense, waqıttıń ótiwi menen, ol bazardaǵı úlesin áste kóbeytip baradı hám bir kúni kelip bazardaǵı eń úlken oyınshıǵa aylanıwı múmkin (bul degeni, sapanı jaqsılaǵanlardıń hámmesi de monopol bola aladı degeni emes, álbette).

Monopoliyanıń bul túrine 2000-jıllardaǵı Microsoft kompaniyasın mısal etip keltiriw múmkin. Sol dáwirde kompaniya kompyuter operacion sistemaları hám veb-brauzerler bazarında derlik monopollıqqa erisken. Bunday tábiyiy monopoliyalardıń úlesi bazarda júdá hám keńeyip baratırǵan jaǵdaylarda, kóbinese mámleket aralasıp, bul monopoliyalardıń tásirin azaytıwǵa háreket jasaydı.

Joqarıda aytqanımız, Microsoft máselesinde, 2001-jılı AQSh húkimeti bul kompaniyanı sudqa bergen edi. Házirgi kúnde de AQSh húkimeti Google kompaniyasınıń — internet izlew sistemaları, al Meta (Facebook) kompaniyasınıń — social tarmaqlar segmentinde dım úlken úles alıp atırǵanlıǵınan qáweterlenip, olardı sudqa beriw máselelerin kórip shıqpaqta.

Jasalma monopoliya dep kóbinese mámleket tárepinen jaratılǵan kárxanaǵa qandayda bir ónimdi (erkin bolmaǵan bazarda) satıwǵa eksklyuziv huqıqlardıń beriliwin túsinsek boladı. Tilekke qarsı, mámleketimizde jasalma monopoliyaǵa mısallar kóp hám eń kózge kóringeni dep UzAuto Motors kompaniyasın atap ótsek, aljaspaǵan bolamız.

Kompaniyaǵa 1993-jılı tiykar salınǵanlıǵına qaramastan, usı kúnge shekem erkin bazarda basqa ózine usaǵan avtomobil islep shıǵarıwshılar menen “jarısıp” kórgen emes. Tek mámleket tárepinen berilgen hár qıylı preferenciyalardıń: salıqtan azat etiliw, import etiletuǵın avtomobiller ushın kóp muǵdardaǵı bajılardıń salınıwı h.t.b. esabınan ǵana mámlekettiń ishinde “kúsh” kórsetip júr.

Ádette jasalma monopoliya bolǵan jerde sapa tómen boladı. Sebebi, monopolshılardıń óz óniminiń sapası ústinde islewine heshqanday mútájligi joq, “alsań al, almasań qoy” principinde is júrgiziwde dawam ete beredi. Jábir kórip atırǵan bolsa ápiwayı xalıq — tańlaw huqıqınan ayrılǵan hám qımbat bahaǵa sapası tómen mashinalardı satıp alıwǵa májbúr.

Endi oylanıp kórsek, bul UzAuto Motors kompaniyası házirgi jaǵdayında nege hám kimge kerek? Xalıqqa kerek emes ekenligi anıq, usı kompaniya bolmaǵanında, olarda tańlaw huqıqı bar bolar edi. Ekonomikalıq jaǵınan alıp qarasaq, mámleketke de paydası az, kerisinshe, tek subsidiyalar esabınan kún kóredi.

Zavodta jumıs orınları jaratılıp, sonsha adamlar jumıs penen támiyinlenip otır dep aytıw múmkin, biraq 20-30 mıń adamdı oylayman dep, qalǵan 32 million insannıń qıynalıwı nadurıs.

Bálkim, bul zavod imidj ushın kerek shıǵar, “avtomobil islep shıǵarıwshı mámleketler qatarındamız” dep maqtanıw ushın. Bilmedim, erkin bazarda gúresiwge qorqatuǵın hám ózinıń xalqın “talap atırǵan” kompaniyanıń qanday imidji bolıwı múmkin. Demek, eń sońǵı variant qalıp atır: bul kompaniyanıń artında turǵan adamlarǵa usı zavodtan payda bar. Bul adamlar da ápiwayı adamlar emes, al joqarı kabinetlerde otıratuǵın adamlar, menińshe.

Endi soraw: mámleketlik monopoliyalardan qalay qutılsaq boladı? Siz benen bizdiń qolımızdan keletuǵını az, tásir etiwdiń bir jolı sol monopoliyanıń ónimin satıp almaw. Lekin, xalıqtıń bilim dárejesi tómenligi hám birgelikte topar bolıp óz huqıqların talap etiw tájiriybesi bolmaǵanlıqtan, bunıń ilajı joq esap.

Demek, házirgi jaǵdaydaǵı jalǵız jol — bul mámlekettiń usı másele boyınsha ózi háreket etiwi. Bul qıyın bolmaydı dep esaplayman, óytkeni biz avtoritar rejimdemiz, prezidentte bolsa sheksiz kúsh bar, bir gápi menen bardı joq, joqtı bar qılıwı múmkin. Biraq, UzAuto Motors sıyaqlı “erketay” azlıq etkenindey, jáne bes-altawın jaqın arada qatarǵa qosajaqpız…🤦‍♂️