Mámleketler ne ushın rawajlanbaydı?
Ne ushın dúnyanıń ayrım mámleketleri rawajlanǵan, al geybirewleri bolsa (kópshiligi desek te, qáte bolmas, bálkim) dım arqada qalıp ketken? Bul sorawǵa ózińiz hám qızıǵıp, juwap izlep kórgen bolıwıńız múmkin. Lekin, tap usı tema boyınsha amerikalı professorlar Daron Acemoglu hám James Robinson hár qıylı izlenisler alıp barıp, nátiyjesin ózleriniń “Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty” atamasındaǵı kitabında keltiredi. Kitap atamasın biziń tilimizge tikkeley awdarmalasaq, “Nege mámleketler sátsizlikke ushıraydı: hákimiyat, gúlleniw hám jarlılıqtıń kelip shıǵıwı” degen mánisti beredi. Rus tilinde bul kitap “Почему одни страны богатые, а другие бедные” ataması menen basılıp shıqqan.
Avtorlar bul kitapta kóplegen mámleketlerdi úyrenip shıǵıp, olardıń rawajlanıwına yamasa, kerisinshe, rawajlanbawına ne nárseler tásir etken degen soraw ústinde bas qatıradı. Olar kóplegen faktorlardı kórip shıqqan. Mısalı, mámlekettiń geografiyalıq jaylasıw ornı, klimatı, genetikası, mádeniyatı, dini sol mámlekettiń rawajlanıwına járdem beriwi múmkin be degen sorawlardı ózlerine bergen. Juwmaǵında sonday sheshimge kelingen — aldın keltirilgen faktorlar ekinshi dárejeli bolıp shıǵadı, al mámlekettiń rawajlanıwında siyasiy hám ekonomikalıq institutlardıń qay dárejede rawajlanǵanlıǵı tiykarǵı roldi oynaydı eken.
Derlik hárbir mámleket óziniń siyasiy hám ekonomikalıq institutlarına iye, biraq professorlar bul institutlardıń rawajlanıwın eki kategoriyaǵa bólgen:
- ekstraktiv institutlar — jámiyet aǵzalarınıń basım kópshiliginiń siyasiy sheshimlerdi qabıllaw hám ekonomikalıq dáramatlardı bólistiriw procesinde qatnaspawına qaratılǵan;
- inklyuziv institutlarda bolsa, kerisinshe, jámiyettiń barlıq qatlamlarınıń siyasiy hám ekonomikalıq turmısta aktiv qatnasıwı ilajı barınsha qollap-quwatlanadı.
Kitap avtorlarınıń pikirinshe, jámiyettiń kópshilik bólegin siyasiy sheshimlerdi qabıllaw procesinen ayırıw keyinirek elitaǵa tiyisli bolmaǵan barlıq adamlardıń ekonomikalıq huqıqlarınıń shekleniwine alıp keledi. Al, adamlarda menshik múlk huqıqı kepilligi bolmasa hám óz kárxanalarınan payda ala almasa, bul ekonomikalıq ósiwdiń toqtawına sebepshi boladı. Sonlıqtan, “plyuralistlik siyasiy institutlarsız turaqlı rawajlanıwdıń ilajı joq” dep keltiredi avtorlar.
Eger rawajlanǵan mámleketlerdi qarasańız, barlıǵında inklyuziv siyasiy hám ekonomikalıq institutlar jolǵa qoyılǵan. Al, rawajlanbaǵan mámleketlerde bolsa — barlıǵında tek elitalar ushın xızmet etetuǵın ekstraktiv institutlar jaratılǵan. Bul kitapta Ózbekstan da ekstraktiv institutlarǵa mısal etip kórsetilgen. Tilekke qarsı, kitap 8 jıl aldın baspadan shıqqan bolsa da, bizdegi ekstraktiv institutlar elege deyin joǵalǵan joq (aqırǵı waqıtları, kerisinshe, kúsheyip baratırǵanday).
Bárshege usı kitaptı oqıp shıǵıwdı másláhát etemen. Aldın bilmegen kóp nárselerińizdi úyrenerińiz anıq.
UPD: Eger kitaplardı ózbek tilinde oqıp júrgen bolsańız, bul kitaptı Ózbekstanda Asaxiy Books joybarı ózbek tilinde baspadan shıǵarǵan.